Sizlere bugün Onur Anıtı’ndan bahsetmek istiyorum… Onur Anıtı, Türkiye’de Samsun denince akla ilk gelen ve şehirle bütünleşmiş bir simgedir… Samsun’da yaşayanların, günün koşuşturmaları arasında mutlaka yanından geçtiği heykelden bahsediyorum… Hani bazen yaz sıcaklarında, çevresinde bulunan ağaçların gölgesinde oturup soluklandığımız ve hafiften esen kuzey rüzgarları ile kendimize geldiğimiz yerden…
Oradan geçerken hep dikkatimi çekmiştir, günün ilk ışıklarından, akşam batan güneşe kadar, sürekli heykelin çevresine gelen gruplar hatıra fotoğrafı çektirir ve sonra bir rehber onlara heykel hakkında kısa bir bilgilendirme yapar. Turizm açısından baktığımızda ise heykel çevre esnafına ciddi bir katkı sağlamaktadır.
Gelen gruplara heykel hakkında bilgi veren rehberlerin anlatımlarını dinlemek için gruba karışıp onların yaşadığı duyguya ortak olmak istiyoruz bazen…
Maalesef rehberlerin heykel hakkında son derece yüzeysel anlatımı ile adeta hayal kırıklığı yaşıyoruz. Keşke Samsun Büyükşehir Belediyesi, buraya gelen gruplara rehberlik edecek hem Samsunun simgesi haline gelmiş ‘Onur Anıtını’ hemde Samsunun diğer tarihi turistik yerleri hakkında bilgilendirme yapacak bir rehberi kendisi görevlendirse… Bu sadece kitapçık dağıtarak geçiştirilecek bir konu değildir…
Aslında aynı sıkıntı ‘Bandırma Vapur’ müzesi içinde geçerli… Milli Mücadelenin 100. Yılında Samsun olarak daha fazla insanın şehrimize gelmesini beklerken buradan Doğu Karadeniz’e seyahat eden gruplara bile şehrimizi maalesef tanıtamıyoruz… Aslında 100. Yıl kutlamalarının yıl boyu kutlanıyor olması bir fırsattı bunu da değerlendiremedik.
Onur Anıtı;
Samsun halkı, Atatürk’ün Kurtuluş Savaşını başlatmak üzere 19 Mayıs 1919’da Bandırma Vapuru ile Samsun’a çıkmasını ölümsüzleştirmek amacıyla bir Anıt yaptırmaya karar vermişti.
19 Mayıs 1927 tarihinde, Samsun Valisi (1926-31) Kazım İnanç tarafından anıtın kaidesinin temeli atılmıştı. Heykel için ise, 1928’de Samsun halkı tarafından daha önce Türk Hükümeti tarafından açılan Ankara Ulus Zafer Anıtı yarışmasında birinciliği kazanmış Avusturya’lı heykeltraş, gravür ve resim sanatçısı Heinrich Krippel’e sipariş verilmişti.
Heykelin sipariş edildiği Avusturya’lı heykeltraş Heinrich Krippel, 17 Eylül 1883’te Viyana’da doğmuş, Viyana Güzel Sanatlar Akademisi’nde Edmund von Hellmer ve Hans Bitterlich stüdyosunda eğitim görmüştü.
Viyana’da “Çağın sanatı yapılmalı, Sanatın özgürlüğü olmalıdır” diyen ve klasik sanata daha çok önem verip, yeniliğe kapılarını kapatan Viyana Sanat Okulu’ndan ayrılarak, Berlin ve Münih’te kurulan sanatçı birliklerini örnek alarak Viyana’da kurulan “Secession”a katılan sanatçı, 1925 yılında geldiği Türkiye’de 1938’e kadar 13 yıl kalmış, birçok esere imzasını atmıştır.
Heinrich Krippel’in Türkiye’de 10 tane heykeli vardır. En çok bilinen heykelleri Ankara Ulus’taki Atatürk heykeli ile Samsun’da ki Onur Anıtıdır. Samsun’daki heykeli diğerlerinden ayıran en önemli ayrıntı ise heykelin tüm masraflarının kamu imkânları ile değil bizzat Samsun halkı tarafından karşılanmış olmasıdır.
Mustafa Kemal Atatürk, bu eserler için sanatçıyı köşkte misafir etmiş ve ona anıt için poz vermiştir. Krippel, tüm heykellerinin çalışmalarını Türkiye’de yapmış, asıllarını ise Viyana’daki atölyesinde hazırlamıştı.
Heykellerin bronz dökümleri parçalar halinde Viyana’daki “Vereinigte Metallwerke”de yapılmıştı. Samsun Onur Anıtının dökümleri de 32 parça halinde yine Viyana’da “Vereinigte Metallwerke”de yapılmış, 32 parça son ayarlar ve temizlikleri ve rötuşları yapılmak üzere yola çıkarılmadan önce monte edilmiş, kontrol edilmiş ve sonra tekrar sökülerek taşınmak üzere 32 adet sandığa konulmuştu.
Heykelin sandıkları, Hamburg’dan hareket eden Alman “Dusche Levant Linie” Kumpanyasının Nicea vapuru ile taşınarak, 15 Ekim (Teşrin-i Sani)1931 Pazar günü, Samsun limanına getirilmiş, ancak sandıklar hava muhalefeti nedeniyle 17 Ekim Salı günü gemiden indirilebilmiştir. Heinrich Krippel de Samsun’a heykel ile birlikte aynı vapur ile gelmiştir.
Heykelin daha önceden inşaatı tamamlanan kaidesi üzerine monte edilmesi sırasında, bizzat Krippel de Viyanalı bir mühendis olan Mayer ile birlikte görev almıştı.
Anıtın açılış töreni için başlangıçta İnönü Zaferi’nin yıl dönümü olan 10 Ocak günü düşünülmüş ancak bazı hazırlıkların yetişmemesi üzerine açılış töreni, 15 Ocak 1932 Cuma günü, büyük bir kalabalığın katılımıyla gerçekleşmiştir.
Anıtın kaidesi o günün parasıyla 20.000 TL’ye, Heykel ise 80.000 TL’ye malolmuştur.
Anıt, dikdörtgen prizma şeklinde mermer kaplamalı bir kaidenin üzerinde Atatürk’ü, mareşal üniforması ile şaha kalkmış bir at üzerinde betimleyen bronz bir heykelden oluşmuştu. Gazi, sol eliyle atın dizginlerini tutarken, sağ eliyle de manevra kemerinin ucunda asılı olan kılıcının kabzasını kavramış çekmek üzere görülüyordu.
Gövdesinin üst bölümü atın hareketinin tersine sağa yönelmiş ve yüzü batıya bakmaktaydı. Üzerindeki üniforma beden hareketini belirleyecek şekilde vücudunu sarmış, şaha kalkmış ve kuyruğu yere değen atın hareketi, ileri doğru atılma hırsını belirginleştirmişti.
Onur Anıtındaki heykel tüm Atatürk Heykelleri arasında devingenliğiyle öne çıkmıştır. Bu durum, atın gövdesi ile Gazi’nin bedenlerinin ters taraflara yöneltilmesi ve atın arka ayakları ve kuyruğu üzerinde şaha kalkmış dengeli duruşuyla belirginleşmişti.
Şaha kalkmış olan at bir meydan okumaya, ileriye atılmaya hazır olan halkı temsil ederken, Gazi’nin atı dizginlemeye çalışan hareketi ise, bağımsızlık için sabırsızlanmış ulusu soğukkanlılığa çağırmasını ve hakimiyeti de güç ve becerisinin ifadesidir.
Anıtın kaidesinin sağ yüzünde sivri kemerli bir niş içerisindeki bronz kabartma levhada Mustafa Kemal Atatürk’ün milli mücadele için geldiği Samsun’da ona inanmış ve ellerine sarılmış şükranlarını sunan Samsun’lular betimlenmiştir.
Kaidenin sol tarafındaki yine niş içerisinde yer alan kabartma bronz levhada ise karaya yanaşmış bir kayık ve bu kayıktan sahile cephane taşıyan halk betimlenmiştir.
Kaidenin ön yüzündeki bronz levha üzerinde, “Vatanda milli Mücadeleye Başlamak için Gazi 19 Mayıs 1335-1919 tarihinde Samsun’a Çıktı” yazarken, arka yüzdeki bronz levhada ise, “Bu Heykel Samsun Vilayet Halkı Tarafından 29 Birinci Teşrin 1931 Tarihinde Dikildi.” ifadesi yer almıştı.
19 Mayıs Anıtı’ndaki at üzerindeki Gazi Heykeli bir çok kaynağa göre dünyadaki en dengeli ve iyi “şaha kalkmış at üzerindeki süvari heykeli” ünvanını, kuyruğu yere değdiği için (dengeyi sağlayabilmek için heykeltraş yükü iki arka ayakla beraber kuyruğa da dağıtarak üç noktadan sağlamaya çalıştığından) kaybetmiş, en dengeli ve iyi ikinci süvarili şaha kalkmış at heykeli olarak anıla gelmiştir.
