Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve arkadaşlarının 16 Mayıs’ta İstanbul’dan başlayan Bandırma Vapuru’yla yolculuğunun, tüm engellemelere ve olumsuz hava koşullarına rağmen 19 Mayıs 1919’da sabahın ilk ışıklarıyla Samsun’da sona erdi.
Mustafa Kemal Paşa 9. Ordu müfettişi olarak geldiği ve 6 gün kaldığı şehirde neler yaptı. Öncelikle olarak şehirdeki asayiş ile ilgili temaslarda bulundu. Yüz yıl önce bugün Mustafa Kemal Atatürk, Pontus meselesindeki incelemelerini bir rapor halinde Genelkurmaya sundu:
“SAMSUN’DAKİ KÖYLÜLER YAŞADIKLARINI GÖZYAŞLARIYLA ANLATIYOR”
Raporda şunlar yazıyordu:
Canik Sancağı’ndaki eşkıyalıkla asayişsizliğin sebep ve failleri ve bunun meydana getirdiği bugünkü durumu burada yapmakta olduğum incelemelere dayanarak kısaca aşağıda arz ediyorum:
Ateşkesten sonra bütün Rumlar Yunanlılık milli emelleri ile her tarafta şımardıkları gibi bu bölgede bir Pontus hükûmetinin kurulması gibi bir safsata etrafından toplanmış ve bütün Rum çeteleri düzenli bir program altında tamamen siyasi bir hüviyet kazanmıştır.
Livanın bütün Rumları çeteleriyle beraber siyasi maksatla Samsun’daki Rum Komitesi ve özellikle Rum Metropoliti Germanos tarafından idare edilmekte olduğu kesindir. Bu husus, görüştüğüm Fransız Jandarma subayı Mösyö Favro tarafından da farkında olmadan ifade edilmiştir.
İç güvenliğin sağlanması için gerekli olan kuvvetin miktarı düşünülmeden, asker terhis edildiğinden takip kuvvetleri azalmış olduğu gibi jandarma kuvveti esasen yok denecek kadar az olduğundan Rum eşkıyanın meydan bulmasına sebep olmuştur.
Rum çeteleri; İslam halkını tehdit altına almış ve ortadan kaldırmaya girişmiştir. Buna karşılık İslam çeteleriyle, adeta bazı köyler İslam bölgelerinde savunma durumunu almışlardır. Rum çetelerin saldırılarından korumak ve müdafaa etmek gibi bir amaca hizmet etmektedir.
Kasabanın merkezinde nüfusun çoğunluğuna sahip olan Rumluk, tamamıyla hükümete karşı soğuk ve ilgisizdir. Liva dâhilindeki ezici bir çoğunluğu teşkil eden İslamlık da ürkek bir vaziyette mal ve geleceklerinin hukukundan kötü olaylar karşısında kalmaktan endişe duyuyorlar.
Buraya geldiğimi haber alan köylüler, bizzat gözyaşları içinde başvurarak durumlarını arz etmekte ve bunların bazıları kendilerine saldıran Rum eşkıya reislerinin isimlerini söylemekten kaçınmaktadırlar.
